Category: Эссе

Тăваньялсем Сергей: Пирĕн чĕлхе

ArmutiКомментари хăварас

Тăваньялсем Сергей – Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕреннĕ, тĕрлĕ çĕрте учительте ĕçленĕ, тĕнче вăрçине хутшăннă. Ытларах сăвăсем çырнă, хăш-пĕри «Хыпар» хаçатра пичетленнĕ. «Хайхи» ятпа алпа çырнă революцие майлă журнал кăларса тăнă… Тĕплĕнрех →

Пирĕн чĕлхе

Акă ĕнтĕ, тавтапуç турра, пирĕн хамăр чĕлхепех хаçет тухакан пулчĕ, кунтан малашне пирĕн нихăш енчен çутă курмасăрах ĕмĕрсене тĕттĕмре ларса ирттерекен чăваш çыннисене те хăйсем тавралла тĕнчере пулакан тĕрлĕрен ĕçсем çинчен пĕлсе тăмашкăн май килчĕ. Хаçет вал питĕ кирлĕ япала, хаçет пулман халăха хăйĕн пурнăçĕ йĕркисене аталантарма питĕ хĕн, мĕншĕн тесен хаçетран пуçне самананăн арканса явкаланса пыракан йĕррисене йĕрлесе тупма, хайĕн пурнăçне малалла яма ниепле халăх та пултараймасть.

Малаллине вулас
Хĕрлĕ пĕчĕк пÿрт. Немцев Виктор Леонтьевич

Н. Иванова & В. Никитин: Халăх вăййи-шилĕкĕ

ArmutiКомментари хăварас

Н. Иванова тата В. Никитин – чăваш сăмахлăхне тĕпчесе шкулти ачасем умне кĕнеке кăларса тăратнă коллекив ертÿçисем, авторсем… Тĕплĕнрех →

Тупмалли
Халăх вăййи-шилĕкĕ
Хĕр килĕшни (Халăх камичĕ)
Тунката хăвăлĕ (Халăх камичĕ)

Халăх вăййи-шилĕкĕ

Халăх вăййи-шилĕкĕ тесе терлĕ çĕрте — хурал пÿртĕнче, хĕр сăринче, вирĕмре, вăйăра, пуху-тапăра, ака туйĕнче, сĕренре, выртмара, чуччу патĕнче, юмах-халап каçĕнче е ĕç хыççăн каннă чухне выляса кăтартнине калатпăр. Туйсемпе чÿклемесенче выляса е юрласа тăвакан мешехе пĕтĕмĕшле е пайăн-пайăн илсессĕн те халăх вăййи-шилĕкĕн (драматургийĕн) тĕслĕхĕ шутланать. Ача-пăчан, яш-кĕрĕмĕн вăйă вылявĕ анлăрах сарăлнă, вĕсем валли ятарлă вăхăт та пур.

Малаллине вулас

Н. Иванова & В. Никитин: Пытару йĕрки

ArmutiКомментари хăварас

Н. Иванова тата В. Никитин – чăваш сăмахлăхне тĕпчесе шкулти ачасем умне кĕнеке кăларса тăратнă коллекив ертÿçисем, авторсем… Тĕплĕнрех →

Пытару йĕрки

«Чăваш тĕнĕпе христианство тĕлĕнмелле пĕрлешсе кайнă, ун пекки ытти халăхсен урăх çук та пулĕ»,— тенĕ А. Ф. Риттих тĕпчевçĕ ĕлĕкех. Çакна ХХ ĕмĕр вĕçĕнчи пытару йăли-йĕркисенче тата уçăмлăрах курма пулать. Халĕ кирек хăш ялта та вилнисене пытарнă чухне чиркÿ вĕрентнипе тата халăх тĕнĕн йĕркипе ним иккĕленмесĕрех усă кураççĕ: И. Я. Яковлев шкулĕнче куçарнă вырăс кĕллисене, хамăрăн сĕм аваллăхран килекен хÿхлевсене черетлентерсе каласа пыраççĕ. Чăваш йăли-йĕрки вăхăтпа пĕрле улшăнса, килĕшÿллĕрех енĕсене хăвăрт йышăнсан та хăйĕн тымарне питĕ çирĕп тытса тăрать. Пытару-ăсату йăлинче чăваш ваттисене хытă хисеплени, вĕсем леш тĕнчере те кулленхи пурнăçпах пурăнаççĕ тесе шутлани курăнать. Христос тĕнĕ вилнĕ çынна «канлĕхе кайрĕ, ырă курма кайрĕ» тесе ăсатать. Сартăш леш тĕнчере ĕçлĕхсĕр пурăнмалла темен. Çавăнпа халăх чăваш ваттисемпе çулталăкра тăватă хутчен тĕл пулать, «пĕрле» хăналанать. Кил-йыш пуçĕн ĕмĕчĕсене ачисен пурнăçламалла. Палăртнă ĕçсем мĕнле пулса пынине кашни йыш масар çине пырса каласа парать.

Малаллине вулас

Н. Иванова & В. Никитин: Пилсем

ArmutiКомментари хăварас

Н. Иванова тата В. Никитин – чăваш сăмахлăхне тĕпчесе шкулти ачасем умне кĕнеке кăларса тăратнă коллекив ертÿçисем, авторсем… Тĕплĕнрех →

Пилсем

Пилсен шутне ашшĕ-амăшĕ туйра, салтака ăсатнă чухне е ытти ăсатусенче каланисене, эпи сăмахĕсене тата аслисем кĕçĕннисене вăл е ку ĕçе тума ирĕк панă чух каланисене кĕртме пулать. Пилсем тата уйрăм çын кĕллисем урăхларах тытăмлă. Вĕсен сăмахĕсем пĕр пайран кăна — кăмăла пĕлтернинчен — тăраççĕ. Пил паракана е ыйтакана ĕç-пуçа кĕлĕ сăмахĕсенчи пек ăнлантарса пыни кирлĕ пулман.

Малаллине вулас

Н. Иванова & В. Никитин: Салтака ăсатни

ArmutiКомментари хăварас

Н. Иванова тата В. Никитин – чăваш сăмахлăхне тĕпчесе шкулти ачасем умне кĕнеке кăларса тăратнă коллекив ертÿçисем, авторсем… Тĕплĕнрех →

Тупмалли
[ Салтак юррисем | Тĕрĕллĕ Парне Сăмахĕсем ]

Салтака Ăсатни

Раççей патшалăхĕн хĕсметĕнче чăваш салтакĕсем 25 çул таранах тăнă. 1941 —1945 çулсенчи вăрçă хыççăн та çарта 7—8 çул пурăннă. Çавăнпа çара каякан çамрăк çынна тăван килтен, тус-юлташсенчен уйрăлма питех те йывăр пулнă. Вăрçă-харçă пур чухне салтак шăпи пушшех те хурлăхлă. Çĕр-шыв хĕсмечĕ нихçан та çăмăл пулман. Малашне те вăл синкерсĕр пулаймĕ. СССР, Ирĕклĕ патшалăхсен Союзĕ, аркансан çамрăксен чунĕнче çĕр-шыв хÿтĕлевçĕ чысĕ аманчĕ. Анчах халăхпа çĕршыв пур пулсан ăна хÿтĕлекен яланах кирлĕ. Çавăнпа салтака ăсатма пăрахмаççĕ, йăлисем манăçмаççĕ. Салтак юррисем кивелмеççĕ, сăмахĕсем кăна улшăнса тăраççĕ.

Малаллине вулас

Н. Иванова & В. Никитин: Ача çуралнипе çыхăннă уявсем

ArmutiКомментари хăварас

Н. Иванова тата В. Никитин – чăваш сăмахлăхне тĕпчесе шкулти ачасем умне кĕнеке кăларса тăратнă коллекив ертÿçисем, авторсем… Тĕплĕнрех →

Ача çуралнипе çыхăннă уявсем

Пĕчĕк чун çуралсанах ашшĕ-амăшĕ ăна чир-чĕртен, инкексинкекрен хÿтĕлеме тăрăшать. Çавăнпа ĕлĕк-авал ачана ăрăмлă сăмах каласа, им-çампа сиплесе тасатнă. Пепкене чăпăл тунă, пиллесе тăхăнтарнă чухне каламалли сăмахсем халĕ те йышлă. Тĕслĕхрен, апăс сăмахĕсене пĕлмен эпи карчăкĕ çук: «Пысăк пул! Çу çисе килтĕм, çу пек çемçе чĕлхеллĕ пул. Пыл çисе килтĕм, пыл пек тутлă чĕлхеллĕ пул!»

Малаллине вулас

Н. Иванова & В. Никитин: Кил-йыш йăла йĕрки

ArmutiКомментари хăварас

Н. Иванова тата В. Никитин – чăваш сăмахлăхне тĕпчесе шкулти ачасем умне кĕнеке кăларса тăратнă коллекив ертÿçисем, авторсем… Тĕплĕнрех →

Кил-йыш йăли-йĕрки

(Ĕмĕр çаврăнăшĕ)

Кун тăрăм (календарь) йĕркине çулталăк çаврăнăшĕ, кулленхи кил-йышри йăласен йĕркине ĕмĕр çаврăнăшĕ теме пулать. Ĕмĕр çаврăнăшĕ — çын пурнăçĕн паллă вăхăчĕсем: çуралса ÿсни, авланса кил-йышлă пулни, аякка е хĕсмете кайни, вилсен юлашки çула ăсанни.

Этем ĕмĕрĕ тăршшĕпех сăвă-юрă, вăйă, хÿхлев янăрать. Вĕсем хушшинче уйрăм çын шăпипе çыхăннисем пысăк пĕлтерĕшлĕ.